مفاهیم و واژه‌های کلیدی در آینده‌پژوهی

ارسال شده توسط

آینده‌پژوهی[۱]: آینده پژوهی فرایند مطالعه، بررسی و ارزیابی آینده‌های ممکن[۲] (آنچه می‌تواند باشد)، محتمل[۳] (آنچه احتمالش می‌رود) و یا مرجح[۴] (آنچه باید باشد) که در عصر اطلاعات به دلیل بسیط‌تر شدن مفهوم زمان نسبت به دوره‌های قبل آن (کشاورزی و صنعتی) ضرورت فراوان یافته است (گلن، ۲۰۰۳). لازم به ذکر است که برای معادل لاتین این واژه از واژگان دیگری چون آینده‌اندیشی، مطالعات آینده و آینده‌شناسی نیز استفاده شده است (پایا، ۱۳۸۳). آینده‌پژوهی مشتمل بر مجموعه تلاش‌هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغیییر و یا ثبات به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه‌ریزی برای آنها می‌پردازد. آینده پژوهی منعکس می‌کند که از دل تغییرات (یا تغییر نکردن) امروز، واقعیت فردا تولد می‌یابد (محمودزاده، شاکریان، شاهقلی قهفرخی، ۱۳۹۱، ۱۴).

در این میان برخی از واژه‌های مرتبط با مفهوم آینده‌پژوهی به شرح زیر تشریح می‌گردد:

پیش‌گویی[۵]: بیان وقوع حتمی رخدادهای آتی است که عمدتاً فاقد مبنای علمی و مستند بر یک روش علمی مدون بوده و بیشتر براساس باور، خرافه و یا یافته‌های متافیزیکی است. در این تعریف پیش‌گویی امری غیر علمی است، به این معنی که با روش علمی نمی‌توان به لحاظ روش تحصیل آن در مورد صحت و دقت پیش‌گویی اظهار نظر نمود (گودرزی، ۱۳۸۴).

پیش‌بینی[۶]: حدسی علمی در خصوص ادامه روند آتی متغیرهای مشخص است که عمدتاً توام با درصدی از خطا بوده و مبتنی بر روش‌های کمی و کیفی است. با توجه به این که واژه پیش‌بینی کاربرد بسیار زیادی دارد و در اذهان عامه مردم نیز آسانتر از آینده‌نگری معنای خود را می‌رساند، اکثر محققان و نویسندگان از این واژه به جای آینده‌نگری استفاده نموده‌اند (گودرزی، ۱۳۸۴).

برنامه‌ریزی استراتژیک[۷]: تعاریف متعددی از برنامه‌ریزی استراتژیک ارائه شده است که شاید بتوان آنها را در این تعریف خلاصه نمود «با توجه به محدودیت‌های درونی و بیرونی، برنامه‌ریزی استراتژیک فرایندی است جهت تجهیز منابع سازمان و وحدت بخشیدن به اهداف و رسالت‌های بلند مدت» که بیشتر و پیشتر یک نحوه تلقی و باور مبتنی بر آینده‌نگری است تا یک فن خاص (الوانی، ۱۳۸۵، ۵۳).

مینتزبرگ اولین بار در سال ۱۹۸۷، مدل p5 را معرفی کرد که هرکدام از این ۵ مورد بیانگر یک رویکرد متفاوت به استراتژی است. این پنج P عبارتند از:

برنامه[۸]
شگرد[۹]
الگو[۱۰]
جایگاه[۱۱]
چشم انداز[۱۲]

تصویرپردازی[۱۳]: ترسیم تصویری مطلوب و یا نامطلوب از آینده است که یا برمبنای درک و نگرش آینده‌نگر در حال و هوای بشری و یا براساس سنن و علم الهی در فضای الهی صورت می‌گیرد (گودرزی، ۱۳۸۴).

آینده‌نگری: می‌توان به صورت توانایی تصور آینده از طریق مطالعه، تحقیق و یا تصویرپردازی، با بهره‌ندی از روش‌های علمی، آموزه‌های دینی و یا کشف و یا شهود غیر مادی آن را تعریف نمود. در این تعریف آینده‌نگری در دو فضای الهی و بشری متصور شده و مفهومی بسیار عام و در عین حال با دقت بیشتری را شامل شده است (گودرزی، ۱۳۸۳).

مهدویت پژوهی: مهدویت پژوهی به مطالعه آینده از دیدگاه مهدویت دلالت دارد و براین اساس آینده نهایی و بلند برد را در یک مصداق تام و تمام با غایتی کمال‌جو بررسی و دنبال می‌کند. مهدویت پژوهی علاوه بر منابع عقلی – فلسفی و احیاناً علمی- تجربی، به شدت در تبیین جزئیات به منابع وحی و سنت و روش استنادی و اجتهادی وابسته است (کارگر، ۱۳۸۳).

رصد: نظر دوختن به چیزی، چشم داشتن چیزی را، مراقب، نگهبان، گروه چشم دارندگان راه، طریق. محلی که منجمان در آن با آلات نجومی ستارگان را تحت نظر و مراقبت قرار دهند (معین، ۱۳۵۰-۱۲۹۱، به نقل از علیزاده، ۱۳۸۲، ۵۸۶).

رصدخانه: رصدخانه یک منبع منطقه‌ای کلیدی است که نوآوری را در بخش‌های مختلف صنعت در داخل آن منطقه تحلیل کرده و روندهای فناوری را می‌آزماید و اولویت‌های فناوری را تعیین می‌کند (خزایی، محمودزاده، سهامی، ۱۳۹۲، ۱). رصدخانه طراحی و ایجاد راداری که به صورت نظام مند، جهان و تحولات آن را پایش کرده و در خصوص تغییرات عمده و جزیی تازه و غیرمنتظره ارسال سیگنال می‌کند (خزایی، ۱۳۸۴، ۳).

رصد علوم و فناوری: مطالعه، بررسی و کنکاش نظام یافته‌ای است که به منظور کشف علم و فناوری‌های درحال ظهور، نوپیدا و مغفولی انجام می‌شود که می‌توانند بیشترین تأثیر را بر سیاست‌ها و سمت و سوگیری‌های یک سازمان، نهاد یا ملت داشته باشند ‌(سایت شاخص پژوه، ۱۳۹۷).

دیدبانی: دیدبانی کشف ارتباط درونی اطلاعات خارجی در حوزه موضوعاتی است که می‌تواند به طور بالقوه برجریان تصمیم‌گیری سازمان تأثیر بگذارد. دیدبانی برروی تشخیص رویدادها و روندهای در حال پیدایش، موقعیت‌ها و دشواری‌های بالقوه‌ای تمرکز می‌کند که می‌تواند آینده یک سازمان را دستخوش تغییر کند (خزایی، ۱۳۸۸، ۲۰). دیدبانی عبارت است از ارزیابی انتقادی و مشاهده‌ی تغییرات محیط و درک پدیده‌ها از دیدگاه رخدادها، تصمیم‌گیری، گزینه‌ها و پیامدها و انواع آینده‌های بدیل است. این اصطلاح در اواسط دهه ۶۰ میلادی توسط فرانسیس آگویلار، استاد دانشکده‌ی اقتصاد هاروارد برای تشریح عمل مشاهده و گردآوری اطلاعات از بنگاه‌های رقیب و سایر کسب و کارها ابداع شد (خزایی، ۱۳۸۴، ۶). دیدبانی عبارت است از ارائه‌ی سامانه‌ی هشدار سریع به مدیران، کارشناسان و تصمیم‌گیرندگان استراتژیک در خصوص روندهایی که با یکدیگر تلاقی می‌کنند، از یکدیگر دور می‌شوند، تسریع می‌یابند، کند و مخفی می‌شوند یا پیچیده و دشوار می‌گردند (خزایی، ۱۳۸۴، ۶). دیدبانی یا پویش محیطی^[۱۴] عبارت است از تلاش مداوم به منظور شناسایی تغییرات عمده در محیط پیرامون سازمان یا گروه (یونیدو، ۲۰۰۵، ۴۸). همچنین از منظر مؤلفان کتاب راهنمای آینده‌نگاری فناوری یونیدو، پویش محیطی یعنی فرایند رسمی یا غیر رسمی پایش تغییرات (سایت آینده‌پژوهی تکنولوژی برای سازمان، ۲۰۰۳).

رصدخانه شرکت[۱۵] (آینده بینی شرکت): رصدخانه یا آینده بینی شرکت توانایی است که شامل هر عنصر ساختاری یا فرهنگی است که شرکت را قادر می‌سازد تا تغییرات متناوب را در هنگام و اویل ظهور تشخیص دهد، عواقب آن برای شرکت را تفسیر کرده و واکنش یا پاسخ مؤثر را برای تضمین بقا و موفقیت شرکت در دراز مدت آماده می‌کند (روهربرک[۱۶]، ۲۰۱۱، ۱۱).

تفکر راهبردی: مفهوم تفکر راهبردی بر اساس تغییر در برنامه‌ریزی، از رویکرد عقلایی به رویکرد تکاملی، شکل گرفته است. در رویکرد تکاملی، وجود عدم‌قطعیت به عنوان یک هنجار و امری طبیعی شناخته شده است. پذیرش عدم‌قطعیت‌ها و تغییرات مداوم در یک سیستم، مفهوم برنامه‌ریزی راهبردی را به چالش می‌کشاند. بر پایه‌ی این ادراک: همواره «نیازی نیست تا آینده را بشناسیم، کافی است برای آینده آماده شویم». به عبارتی دیگر، آمادگی برای مواجهه با آینده یا آینده‌های متفاوت، بر شناخت کامل و دقیق آینده ارجحیت دارد. به این ترتیب این که ما آینده را دقیق و با قطعیت کامل بشناسیم و آن را پیش‌گویی کنیم، نه امکان‌پذیر و نه حائز اهمیت است، آن چه مهم خواهد بود این است که برای آینده یا آینده‌های مختلف آماده بود؛ حتی اگر آینده قطعی را کامل و جامع نشناسیم و تمامی ویژگی‌هایش را کشف نکرده باشید (سایت آینده‌پژوهی، ۱۳۹۷).

هوشمندی: در محیط کسب و کار امروز سازمان‌های هوشمند هستند که از محیط درونی و بیرونی خود آگاهی داشته و بتوانند اطلاعات را به دانش و هوش تبدیل نمایند. اگر چه مفهوم هوشمندی بر محوریت اطلاعات بنا شده است؛ با این وجود هر نوع اطلاعاتی هوشمندی تلقی نمی‌گردد. به بیان دیگر هوشمندی، اطلاعات حل شده‌ای است که به صورت ترکیبی از تجربه، ارزش‌ها، اطلاعات ضمنی برای ارزیابی، ترکیب اطلاعات و تجربیات جدید به کار می‌رود (بالی، ویکرامسینگ، لهنی، ۲۰۰۹، ۵).

[۱]. Future Study

[۲]. Possible Futures

[۳]. Probably Futures

[۴]. Preferable Futures

[۵]. Prediction

[۶]. Forecast

[۷]. Strategic Planning

[۸]. Plan

[۹]. Ploy

[۱۰]. Pattern

[۱۱]. Position

[۱۲]. Perspective